માહિતી અધિકાર અધિનિયમ, 2005: પરિચય,રચના, કાર્યક્ષેત્ર અને માહતી

Hits: 65

માહિતી અધિકાર અધિનિયમ 2005 એ ભારતીય સંસદનો કાયદો છે. તે “ભારતમાં રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ નાગરિકો માટે માહિતી મેળવવાના અધિકારના વાસ્તવિક વહીવટની સ્થાપના કરવા” માટે માહિતીની સ્વતંત્રતાના કાયદાનું અમલીકરણ છે.

આ કાયદો ભારતનાં બધાં જ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને લાગુ પડે છે. જો કે તેમાં રાજ્ય કક્ષાના કાયદાથી સંચાલિત જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યનો સમાવેશ થતો નથી.

આ કાયદાની જોગવાઇઓ હેઠળ, કોઇ પણ નાગરિક (J&Kના નાગરિકો સિવાય) “જાહેર સત્તાધિકારી” (સરકાર અથવા “રાજ્યોના સાધનરૂપ” તરીકે કામ કરનાર સંસ્થા) પાસેથી માહિતીની માગ કરી શકશે અને તેમણે ઝડપથી અથવા ત્રીસ દિવસના ગાળામાં તેનો જવાબ આપવો જરૂરી છે.

આ કાયદા અનુસાર પ્રત્યેક જાહેર સત્તાધિકારીએ ખૂબ જ વિસ્તૃત રીતે તેમની માહિતીને કોમ્પ્યુટરાઇઝ કરવી પડે છે અને કેટલીક ચોક્કસ પ્રકારની માહિતીને સક્રિય રીતે જાહેર કરવી પડે છે કે જેથી નાગરિકને માહિતીની વિનંતી કરતી વખતે લઘુત્તમ સ્રોતની જરૂરિયાત ઊભી થાય. 15મી જૂન, 2005ના રોજ આ કાયદો પસાર કરવામાં આવ્યો અને 12મી ઑક્ટોબર, 2005ના રોજ સંપૂર્ણ રીતે અમલમાં આવ્યો હતો. ભારતમાં અત્યાર સુધી ઓફિશ્યલ સિક્રેટ એક્ટ 1923 અને અન્ય વિશેષ કાયદાઓ પ્રમાણે માહિતી જાહેર કરવા પર પ્રતિબંધો હતો તે નવા આરટીઆઇ(RTI) એક્ટ આવતા હળવા થયા છે.

ભારતમાં સરકારી માહિતીની જાહેરાત, બ્રિટીશ રાજ દરમિયાન ઘડવામા આવેલા કાયદા પ્રમાણે થતું હતું, જેના અંતર્ગત મોટા ભાગનો પ્રદેશ પર કે જે હાલમાં ભારતમાં છે તે આવતો હતો, 1889ના ઓફિશ્યલ સિક્રેટ એક્ટમાં 1923માં સુધારણા કરવામાં આવી હતી. આ કાયદો રાષ્ટ્રની સલામતી, દેશના સાર્વભૌમ અને વિદેશી દેશો સાથેના મિત્રતાપૂર્ણ વ્યવહારોની માહિતી સુરક્ષિત રાખે છે અને બિન-વર્ગીકૃત માહિતીઓની જાહેરાત પર પ્રતિબંધ મૂકતી જોગવાઇઓને અટકાવે છે. નાગરિક સેવાઓ કાયદા ઘડે છે અને ઇન્ડિયન એવિડન્ટ એક્ટ સરકારી અધિકારીઓની જાહેર જનતાને માહિતી પૂરી પાડવાની સત્તાઓ પર વધુ પ્રતિબંધ લાદે છે.

માહિતીના અધિકાર 2002ની સ્વતંત્રતા:

રાષ્ટ્રીય સ્તરનો કાયદો પસાર કરવો જો કે મુશ્કેલ કાર્ય બની ગયું હતું. વ્યવહારુ કાયદાઓ પસાર કરવામાં રાજ્ય સરકારોના અનુભવ પરથી કેન્દ્ર સરકારે એચ.ડી. શોરીના નેતૃત્વમાં એક કાર્યકારી જૂથની નિમણૂક કરી હતી અને તેમને કાયદાના મુસદ્દાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું હતું. શૌરી મુસદ્દો, અત્યંત સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ છે, તે માહિતી સ્વતંત્રતા ખરડો, 2000 માટેનો પાયો હતો, જે અંતે માહિતીની સ્વતંત્રતા કાયદો 2002 હેઠળ કાયદો બની ગયો હતો.

ફક્ત રાષ્ટ્રીય સલામતી અને સાર્વભૌમત્વતાના કારણોસર જ નહીં પરંતુ, “જાહેર સત્તાના સ્ત્રોતોના અયોગ્ય રીતે બીજે વાળવા” અંગેની વિનંતીઓને સામેલ કરવામાં આવે છે, ઉપરાંત આ કાયદામાં અસંખ્ય મુક્તિઓ આપવામાં આવી હોવાથી તેની તીવ્ર આલોચના કરવામાં આવી હતી. લાદવામાં આવનારા આરોપો પર કોઇ ઉપલી મર્યાદા ન હતી. માહિતીની વિનંતીને અનુસરવા માટે કોઇ પ્રકારનો દંડ ન હતો. FoI એક્ટ ક્યારેય અસરકારક રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યો ન હતો.

રચના:

એફઓઆઇ(FoI) એક્ટનો વિનાશ વધુ સારા રાષ્ટ્રીય આરટીઆઇ(RTI) રચના માટે કાયમી દબાણમાં પરિણમ્યો હતો. માહિતીના અધિકારના ખરડાનો પ્રથમ મુસદ્દો સંસદમાં 22 ડિસેમ્બર 2004ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. ઉગ્ર ચર્ચા બાદ, જ્યારે ખરડાને અંતે પસાર કરવામાં આવ્યો ત્યારે ડિસેમ્બર 2004 અને 15 જૂન 2005ની મધ્યમાં મુસદ્દા ખરડામાં સો કરતાં પણ વધુ સુધારાઓ કરવામાં આવ્યા હતા. કાયદો 12 ઓક્ટોબર 2005ના રોજ સંપૂર્ણપણે અસરમાં આવ્યો હતો.

કાર્યક્ષેત્ર:

જ્યાં J&K માહિતીનો અધિકાર લાગુ પડે છે તેવા જમ્મુ અને કાશ્મીર સિવાય આ કાયદામાં સમગ્ર ભારતનો સમાવેશ કરાયો છે. ભારતીય બંધારણના આર્ટિકલ 370માં દર્શાવ્યા અનુસાર સંસદ દ્વારા પસાર કરાયેલા કાયદાઓને જો રાજ્યની ધારાસભા દ્વારા સમર્થન આપવામાં આવ્યું ન હોય તો જમ્મુ અને કાશ્મીરના રાજ્યને આપોઆપ જ લાગુ પડતા નથી.તે કારોબારીતંત્ર, કાયદા ઘડનાર તંત્ર અને ન્યાયતંત્ર સહિતની તમામ બંધારણીય સત્તાઓને લાગુ પડે છે; સંસદ અથવા રાજ્યની ધારાસભાના કાયદા દ્વારા સ્થાપિત કે રચાયેલ કોઇ પણ સંસ્થા કે સંગઠન તેમાં સમાવેશ થાય છે. કાયદામાં એવું પણ નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યું છે કે તે સંગઠનો અથવા સત્તાઓ કે જે સરકાર દ્વારા “સીધી રીતે કે આડકતરી રીતે ભંડોળ” પૂરું પાડવામાં આવ્યું હોય તેવી સરકારી અથવા બિનસરકારી સંસ્થાઓ દ્વારા “માલિકીની, અંકુશિત અથવા નોંધપાત્ર રીતે ભંડોળ પૂરું પડાયેલ” હોય તેવા સંગઠનો સહિતની યોગ્ય સરકારી સંસ્થાઓના હુકમ કે નોટીફિકેશન (જાહેરાત) દ્વારા સ્થાપિત કે રચાયેલા સંગઠનો અથવા સત્તાઓનો પણ તેમાં સમાવેશ કરી લેવાયો છે.

ખાનગી સંસ્થાઓ સીધી રીતે કાયદાના પરિપ્રેક્ષ્યમાં આવતી નથી. જો કે, જાહેર સત્તા દ્વારા અસ્તિત્વમાં હોય તેવા કોઇ પણ કાયદા હેઠળ જે માહિતીનો ઉપયોગ કરી શકાય તેની પણ વિનંતી કરી શકાય છે. 30 નવે. 2006ના (સરબજીત રોય વિરુદ્ધ ડીઇઆરસી(DERC)’)માં એક સીમાચિહ્નરૂપ ચુકાદામાં કેન્દ્રીય માહિતી પંચે સ્પષ્ટતા કરી હતી કે ખાનગી જાહેર ઉપયોગિતા કંપનીઓ ખાનગીકરણ ધરાવતી હોવા છતાં આરટીઆઇ(RTI) કાયદાના પરિપ્રેક્ષ્યમાં રહે છે. આ કાયદો સ્પષ્ટપણે કોઇ પણ અસાતત્યતાની માત્રાને ધોરણે, સત્તાવાર ખાનગી કાયદાને અને 15 જૂન 2005ના રોજ અસ્તિત્વમાં રહેલા અન્ય કાયદાઓને બિનઅસરકારક બનાવે છે.

માહિતી:

આ કાયદો દર્શાવે છે કે નાગરિકો પાસે નીચેના હકો છે:

• કોઇ પણ માહિતી મેળવવા માટે વિનંતી (દર્શાવ્યા પ્રમાણે).
• દસ્તાવેજોની નકલ લઇ જવી.
• દસ્તાવેજો, કામગીરી અને રેકોર્ડ્ઝની તપાસ કરવી.
• કામગીરીના માલના અધિકૃત નમૂના લઇ જવા.
• પ્રિન્ટ્સ, ડિસ્કેટીસ, ફ્લોપિઝ, ટેપ્સ, વિડીઓ કેસેટ્સ અથવા અન્ય ઇલેક્ટ્રોનિક પદ્ધતિ દ્વારા અથવા પ્રિન્ટઆઉટ્સ દ્વારા માહિતી પ્રાપ્ત કરવી.

---

તમારે ગુજરાતી ભાષા માં માહિતી મેળવવા નો અધિનિયમ 2005 મેળવવો હોય તો અહીં ક્લિક કરો.